ZESPÓŁ
FILOZOFII KULTURY

Kierownik - dr hab. Andrzej LEDER, prof. nadzw. 
dr hab. Maria GOŁĘBIEWSKA, prof. nadzw.

Zespół Badawczy Filozofii Kultury został utworzony w 1995 roku przez profesor Katarzynę Rosner. Celem Zespołu były badania nad filozoficzną refleksją na temat przemian zachodzących w kulturze drugiej połowy XX wieku. Po roku 2000 prace i realizowane projekty badawcze Zespołu dotyczą  nowych wątków, które zostały wskazane w obecnym temacie badawczym: „Etyczne i aksjologiczne aspekty współczesnej myśli filozoficznej”, realizowanym od roku 2011 przez pracowników Zespołu (dr hab. Maria Gołębiewska i dr hab. Andrzej Leder). Tak sformułowany projekt badawczy ma na celu krytyczne przemyślenie hipotezy dotyczącej domniemanego „etycznego zwrotu” w filozofii początku XXI wieku, jak również poszukiwanie aksjologicznych podstaw normatywności współcześnie określanej.

Można powiedzieć, że po roku 2001 w refleksji filozoficznej nad kulturą pojawiły się tendencje unifikujące – niejako w przeciwieństwie do ustaleń filozofii i teorii kultury ostatnich dekad XX wieku. Wówczas bowiem dominowały badawcze propozycje, będące punktem wyjścia do opisania i analiz kulturowego i społecznego zróżnicowania, na przykład szeroko rozumiana myśl poststrukturalistyczna – dekonstrukcja Jacques’a Derridy, krytyka wielkich narracji Jean-François Lyotarda, „słaba myśl” Giorgia Vattimo, a na obszarze badań anglosaskich – refleksja Richarda Rorty’ego, Paula de Mana oraz, niejako na innym biegunie, filozofia analityczna. Koncepcje te unikały jakiejkolwiek uniwersalnej ramy, choć zarazem pojawiały się w antropologii filozoficznej tezy uniwersalizujące (na przykład Charles’a Taylora). Obecnie nasilają się wątpliwości na temat owej krytyki wszelkiej generalizacji, krytycznego podejścia do tez uniwersalizujących. W pismach filozofów początku XXI wieku pojawiają się poszukiwania wątków ogólnych, ponowne uznanie inspiracji płynącej ze strony nauk pozytywnych, a także odwoływanie się do myślicieli, którzy mieli ambicje formułowania diagnoz o wielkim rozmachu intelektualnym.

We współczesnej filozofii kultury szczególnie ważne wydają się dwa nurty. Z jednej strony jest to ponownie stawiane pytanie o związek teorii kultury i teorii politycznej, a w szczególności jest to powrót do ujmowania teorii kultury w jej aspekcie krytycznym – jako krytyki stanu kultury i społeczeństwa. Świadczy o tym nasilające się zainteresowanie dorobkiem i ustaleniami myślicieli, z pozoru tak różnych, jak Walter Benjamin, Gilles Deleuze czy Jacques Rancière – myślicieli, których jednak łączy przenikliwa krytyka związków między kulturowymi symbolizacjami a polityczną, społeczną i ekonomiczną organizacją społeczeństwa. Wydaje się, że u podstaw tych krytycznych badań i ustaleń można odnaleźć pewien zamysł etyczny – intencję ponownego zbadania normatywnych fundamentów myślenia, w tym też kierunku idą badania dr hab. Andrzeja Ledera. Wzorcowe dla tego kierunku myślenia jest na pewno dzieło Emmanuela Lévinasa. Krytyczna refleksja, podważająca uproszczone pojmowanie myśli nowożytnej jako przede wszystkim poznawczego paradygmatu, rozważanie związków między normatywnością różnego rodzaju (na przykład normatywnością określającą reguły poznania i normatywnością, która wyznacza porządek etyczny czy prawny), wreszcie podkreślanie moralnego zobowiązania do podejmowania tego rodzaju krytycznej refleksji pojawia się u wielu współczesnych myślicieli. Świadczą o tym prace Giorgia Agambena, Slavoja Žižka, Alaina Badiou, Marcela Gaucheta, a także sięganie do wątków etycznych (i politycznych) u takich myślicieli klasycznych, jak Edmund Husserl, Immanuel Kant, Søren Kierkegaard czy Nicolas Malebranche.

Być może pełne uświadomienie sobie traumatycznego charakteru XX stulecia (przykładem mogą być chociażby prace Dominicka La Capry) spowodowało zainteresowanie ponownym badaniem fundamentów i myśli, i kultury zachodniej. Niezbywalnym zapleczem tych badań są koncepcje psychoanalityczne, badane przez dr hab. Andrzeja Ledera, przede wszystkim w jej formie klasycznej, Freudowskiej, ale też – zastosowana do badań świadomości społecznej psychoanaliza Lacanowska.

Drugi nurt badań ma na celu opisanie statusu podmiotu percepcji i podmiotu działania w zmieniających się warunkach technologicznych i ekonomicznych współczesnej kultury. Badania te dotyczą roli podmiotu w ustanawianiu znaczeń i wartości, egzystencjalnych, aksjologicznych i etycznych uwikłań performatyki wizualnej i słownej, kwestii semantycznych i komunikacyjnych we współczesnej filozofii. Charakterystyka statusu podmiotu percepcji i działania dotyczy w dużej mierze podmiotu biernego – receptywności, pasywności. Współcześnie, tak często pojawiająca się, problematyka receptywności i pasywności rozpatrywana jest w kontekście fenomenologicznym i egzystencjalnym. W swoich tekstach dr hab. Maria Gołębiewska wychodzi poza ustalenia epistemologiczne na temat receptywności i pasywności podmiotu i zajmuje się również aspektami etycznymi, politycznymi i metodologicznymi – pytaniem o performatywny aspekt milczenia i odmowy działania, o reaktywny oraz retroaktywny podmiot wyborów i działań politycznych.

Zagadnienia filozofii języka, również podejmowane przez dr hab. Marię Gołębiewskę, dotyczą również statusu podmiotu (w relacjach komunikacyjnych), ale też naturalistycznych uwikłań filozofii języka i semantyki. Podstawowym punktem odniesienia tych badań jest filozofia języka Johna L. Austina – jego koncepcje performatyki oraz językoznawstwa fenomenologicznego. Przedmiotem analiz dr hab. Marii Gołębiewskiej są, między innymi, związki koncepcji Austina i koncepcji strukturalistów oraz poststrukturalistów. Z kolei naturalistyczne uwikłania filozofii języka rozpatrywane są w odwołaniu do różnych porządków języka (potocznego, literackiego, prawnego).

Adres: Instytut Filozofii i Socjologii PAN,
00-330 Warszawa, ul. Nowy Świat 72, pokój 286,
tel. 657 28 14, fax.: 826 78 23